Savaş sanayisi tam gaz büyümeye devam ediyor. Silah üretimi ya da kibarca ismiyle savunma sanayii dünyanın en büyük sanayilerinden biri… Ve mevt kusan bu kesimin büyümesi korkutuyor.
2022’de dünyada askeri harcamalar 2.24 trilyon dolarla tüm vakitlerin en yükseğine çıktı. 8 yıldır arka arda artıyor. Geçen yılki artış Ukrayna savaşı kaynaklı… Öbür ülkeler de Rusya tehdidine karşı askeri harcamalarını artırdı. Örneğin Avrupa’nın silah harcamalarında yüzde 13 artış oldu, 30 yılın en yükseği…
Ukrayna’nın askeri harcamaları geçen yıl 6 kattan fazla artarak 44 milyar dolar oldu. Rusya, Ukrayna’yı 2022 Şubat ayında işgal ettiğinden bu yana ABD bu ülkeye 30 milyar doların üzerinde askeri ekipman yolladı.
ABD geçen yıl 877 milyar dolar ile açık orta en çok askeri harcama yapan ülke… Birinci 10’daki başka 9 ülkenin toplamından daha fazla… Toplamda yüzde 39 hisseye sahip… Esasen bu birinci 10 ülkenin global toplamdaki hissesi yüzde 75… Birinci 4’ten sonrası da silahların birçoklarını ABD’den ya da Batılı müttefiklerden alıyor. Amerikan savaş makinesi çalışmalı…
REZERV PARAYI BASAN ÜLKE OLARAK SAVAŞ MAKİNESİNİ YAĞLAMALI
Burada problem şu: Dünya rezerv para ünitesini basan bir ülke olarak ABD, bu pozisyonunu korumak için bu harcamayı yapmak, savaş makinesini yağlamak zorunda…
Ancak, ABD hegemonyası eskisi kadar güçlü değil.
Birçok örnek var Amerikan gücünün gerilediğine dair; Afganistan’dan trilyonlarca dolarlık harcamalardan sonra çekilmesi, Suriye’deki başarısızlık, ambargoların faal olamaması; Rusya’ya yapılan malum… Küba’nın onca kıskaca alınmasına karşın hâlâ sıhhat ve eğitimde örnek ülke olması… Venezüella’da idaresi değiştirmelerine, ekonomiyi sabote etmelerine karşın halkın baskılara direnmesi…
DÜNYA EKONOMİK YAPISINDA LİDERLİK GÜNEYDOĞU ASYA’YA GEÇECEK
Rusya lideri Vladimir Putin’in danışmanlarından eski bakan Sergey Glazyev diyor ki:
“Dünya ekonomik yapılarında değişim karar verici bir sürece girdi. İki yıl içinde liderlik Güneydoğu Asya’ya geçecek. Şayet ABD ve Britanya, Hindistan’ı kendi denetimleri altına almakta başarısız olurlarsa hegemonyaları sona erecektir.”
Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ise, dolardan kaçışın durdurulamaz noktada olduğunu belirtti. Lavrov, 25 Nisan’da BM Güvenlik Konseyi’ndeki konuşmasından sonraki basın toplantısında, çok kutuplu dünya vurgusu yaparak, şöyle dedi:
“Uluslararası ödemelerin doları, Euro’yu ve Yeni bypass ederek ulusal para üniteleri cinsinden dijital para ünitelerine kayması artık durdurulamaz ve Memleketler arası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası da dahil olmak üzere memleketler arası nakdî finans sisteminin geleceği belirsizliğini koruyor.”
ARJANTİN DE YUAN’A GEÇERKEN, ÇİN HUDUT TİCARETİNDE DOLAR’I BIRAKIYOR
Bu bahiste iki taze haber;
Arjantin de Yuan ile ticaret konusunda Brezilya’ya katıldı. Ekonomi Bakanı Sergio Massa, Çin ile döviz swap’ını faal hale getirdiklerini ve bunun Çin’den yapılan ithalatı Yuan olarak ödeme imkanı sağlayacağını söyledi. Nisan’da 1.04 milyar dolar, Mayıs ayında da 790 milyon dolar pahasında ödemenin Yuan cinsinden yapılacağını vurguladı. Massa, ülke tarihindeki en makûs kuraklığın ihracatın 15 miyar dolar azalmasına neden olduğunu ve bu tıp tedbirlerin rezervleri daha güçlü kıldığını, spekülatif kur ataklarına karşı müdahale imkanını genişlettiği belirtti.
Diğer haber şu:
Çin’in hudut ticareti ödemelerinde Yuan, doları geçti. Hudut ticaretinde 2020 yılında yüzde 80’in üzerinde olan doların hissesi 2022 sonunda yüzde 49 oldu.
DOLAR’IN HÂLÂ EN GÜÇLÜ PARA OLDUĞU BİR GERÇEK…
Evet Çin, Rusya yahut Brezilya üzere büyük devlerle Yuan üzerinden ticaret yapıyor, hudut ticaretinde Yuan ile süreçler dolar ile yapılanları geçti.
Buna karşılık, bilhassa Batı medyasına bakacak olursak; ABD ve doları hâlâ en büyük… Memleketler arası ticarette döviz süreçlerinin yüzde 88’i dolar üzerinden yapılıyor. ABD ile Avrupa ve Japonya ve müttefikleri dolarda kalmaya devam edecek.
Bankalar, milletlerarası mevduat ve kredilerin yüzde 60’ında dolar kullanıyor. ABD, nominal olarak dünyanın en büyük iktisadı, dünya toplamında hissesi yüzde 25, Çin’in yüzde 18. Milletlerarası rezervlerde süratle mevzi kaybetse de doların hâlâ yüzde 60 hissesi var.
Ancak, çok kutuplu bir memleketler arası para sistemine gerçek gidildiği bir gerçek… Ve bunun Amerikan iktisadına derin olumsuz tesirlerinin olacağı da…
YUAN HİSSESİNİ ARTIRABİLİR ANCAK DOLAR’IN YERİNİ ALAMAZ
Batı dünyasındaki ve bilhassa ABD’deki önde gelen ekonomistler ortasındaki hakim görüş, Çin Yuanı’nın son 10 yıldaki yükselişi dikkate alındığında, giderek daha fazla mevzi kazanacağı, memleketler arası rezerv para sisteminde hissesini oldukça artıracağı lakin doların yerini alamayacağı yolunda…
Birçok ekonomist memleketler arası sahnede doların hakimiyetinin azalmasını “kaçınılmaz” olarak görüyor fakat global rezerv para ünitesi statüsünü kaybetmesinin sıkıntı olacağını, Yuan’ın hissesini artırsa da dünyanın hakim para ünitesi haline gelmeyeceğini savunuyor.
Örneğin dünyanın en âlâ birinci beş ekonomisti ortasına giren MIT profesörü Daron Acemoğlu, bunun biraz da Çin kurumlarının siyasetlerine bağlı olacağını belirterek, şunu diyor:
“Son derece otoriter kaldıkları ve devlet ile Komünist Parti ortasındaki çizgiyi bulanıklaştırdıkları sürece, Çin Yuanı milletlerarası bir para ünitesi olarak dolardan daha az alımlı olmaya devam edecek.”
KRUGMAN: DOLAR’IN HAKİMİYETİ TEHDİT ALTINDA DEĞİL
Princeton Üniversitesi ekonomistlerinden Paul Krugman, New York Times’taki yazısında doların hakimiyetinin tehdit altında olmadığını, doların hâkimiyetinin birtakım temel ögelere dayandığını vurguluyor:
“Amerika, çok büyük, sofistike bir sermaye piyasasına sahip devasa bir iktisada sahip ve çoklukla insanları istedikleri vakit fonlarına erişmekten yoksun bırakacak çeşitten sermaye denetimlerine sahip değil. Bu temeller, Yuanın dolara bir alternatif olmasını çabucak ortadan kaldırıyor, zira Çin’in sermaye denetimleri var ve yakın vakitte bunlardan vazgeçmesi pek olası görünmüyor.”
ECB BAŞKANI LAGARDE ENDİŞELİ: ÇOK KUTUPLU SİSTEME GERÇEK GİDİLİYOR
Batı dünyasının en yetkili iktisat simalarından biri olan Avrupa Merkez Bankası (ECB) Başkanı Christine Lagarde, 17 Nisan’da New York’taki ABD Dış Bağlantılar Kurulu (CFR) toplantısında yaptığı konuşmada, doların global rezerv para statüsünün artık garanti olmadığı belirterek şöyle dedi:
“Küresel iktisat, dönüştürücü bir değişim periyodundan geçiyor. Pandeminin, Rusya’nın Ukrayna’ya karşı haksız savaşının, gücün silah haline getirilmesinin, enflasyonun ani hızlanmasının ve ABD ile Çin ortasında büyüyen rekabetin akabinde jeopolitiğin tektonik plakaları daha süratli değişiyor.”
ABD iktisadının ve doların dünya ekonomisindeki hegemonik hakimiyetinden uzaklaştığını, tek bir ekonomik gücün, global ticaret, yatırım ve para ünitelerine hâkim olmayacağı ‘parçalı’, ‘çok kutuplu’ bir dünya iktisadına yanlışsız gidildiğini savunan Lagarde, yeni ticaret modellerinin ödemeler ve milletlerarası döviz rezervleri üzerinde sonuçları olabileceğini belirterek, şöyle devam etti:
“Son on yıllarda Çin, gelişmekte olan pazarlar ve gelişmekte olan ekonomilerle ikili mal ticaretini şimdiden 130 kattan fazla artırdı ve ülke tıpkı vakitte dünyanın en büyük ihracatçısı haline geldi. Yeni ticaret modelleri yeni ittifaklara da yol açabilir. Tüm bu gelişmeler, Batılı ödeme sistemimize ve para ünitesi çerçevelerimize olan bağımlılıklarını azaltmak isteyen makul ülkeler için fırsatlar yaratabilir.”
‘KÜRESEL EKONOMİK GÜÇ YILLARDIR GÖRÜLMEMİŞ BİR HALDE DAĞILIYOR’
Lagarde’nin konuşmasını pahalandıran Marksist ekonomist Michael Roberts ise, www.thenextrecession.wordpress.com isimli bloğunda yer alan “Çok Kutuplu Dünya ve Dolar” başlıklı yazısında, “Lagarde ve ABD liderliğindeki emperyalist blok için telaş verici olan; global denetimin kaybedilmesi ve global ekonomik gücün 1920’ler ve 1930’lardaki savaş ortası periyottan bu yana görülmemiş bir halde parçalanmasıdır” dedi.
REZERVLERDEKİ KAYMA BATI’DAN DOĞU’YA HAKİKAT DEĞİL…
Uluslararası Para Fonu (IMF) datalarına nazaran, merkez bankalarının dolar cinsinden tuttuğu rezervlerin hissesi, yüzyılın başından bu yana 12 puan düşerek 1999’da yüzde 71’den 2021’de yüzde 59’a düştü. IMF’nin “geleneksel olmayan rezerv para birimleri” olarak isimlendirdiği, dört büyük para; ABD doları, Euro, Japon yeni ve İngiliz sterlininin dışındaki para ünitelerine, yani Avustralya doları, Kanada doları, Çin Yuanı’na gerçek kayış var.
Roberts, kaymanın, birden fazla kişinin argüman ettiği üzere Batı-Doğu bloğuna değil, döviz rezervlerinin parçalanmasına gerçek olduğunu söz ederek, şu yorumu yapıyor:
“Bu parçalanma, ABD-AB global hegemonyasının kıymetli bir temsilcisi olarak Lagarde’ı endişelendiriyor. Jeopolitik, global iktisadın rakip bloklara bölünmesine yol açtığı sürece, bu daha fazla siyaset ahengi gerektirir. Parçalanmanın başarısız olmasını ve mevcut nizamın sürdürülmesini sağlamak için büyük güçlerin misal mali ve nakdî tedbirlerle birlikte çalışması gerektiğini kastediyor. Lakin gerçek GSYİH ve yatırım büyümesinde yavaşlayan ve her şeyden evvel sermayenin kârlılığının tüm vakitlerin en düşük düzeylerinde kaldığı bir dünya iktisadında bu çok güç olacak.”
PEKİ SAHİDEN ABD EN BÜYÜK MÜ? ÇİN NE DURUMDA?
Washington merkezli fikir kuruluşu İktisat ve Siyaset Araştırmaları Merkezi’nin (CEPR) kurucusu ve 2007-08 ABD konut balonunu öngören birinci ekonomistlerden biri Utah Üniversitesi’nden Dean Baker, CEPR’nin web sitesinde yer alan yazısında ezber bozan bir ABD-Çin karşılaştırması yaptı.
“Politikacıların, muhabirlerin ve köşe muharrirlerinin ABD’den dünyanın en büyük iktisadı ve Çin’den ikinci büyük iktisat olarak bahsetmesi standarttır. Sanırım bu sav bu insanların egolarına güzel geliyor fakat maalesef hakikat değil” diye başladığı yazıda; satın alma gücü paritesine nazaran Çin iktisadının 2014’te ABD’yi geçtiğini ve şu anda yüzde 25 daha büyük olduğunu, IMF’nin Çin iktisadının 2022 ile 2028 ortasında yaklaşık yüzde 40 daha büyüyeceğini öngördüğünü söz ediyor.
ABD iktisadının cari dolar kuru üzerinden Çin iktisadından üçte bir daha büyük ve kişi başı gelirde de Amerikalıların hâlâ Çinliler’in üç katından daha fazla güçlü olduğunu vurgulayarak, Çin’in 1,4 milyardan fazla, ABD’nin ise 330 milyon nüfusa sahip olduğunu hatırlatıyor.
Dean Baker, şu bilgileri veriyor:
- Otomobil üretimi: Geçen yıl Çin 27 milyondan fazla, ABD ise 10.1 milyondan biraz daha az üretti. Çin ayrıyeten elektrikli arabaların üretimi ve kullanımında açık orta dünyaya öncülük ediyor.
- Çelik: Çin, 2021’de 1.030 milyon tonun üzerinde, ABD, 90 milyon tonun altında çelik üretti.
- Elektrik: Çin, 2021’de 8.540.000 gigawatt saat üretti; bu, ABD’de üretilen 4.380.000 gigawatt saatin neredeyse iki katı. Güneş ve rüzgar gücü üretimine baktığımızda ortadaki fark daha da açılıyor. ABD’nin 97.000 megavat saate kıyasla Çin’in 307.000 megavat saat kurulu güneş gücü kapasitesi var. ABD’deki 141.000 megavat saate karşılık Çin’in 366.000 megavat saat kurulu rüzgar kapasitesi var.
- İnternet: Çin’de 1.050 milyon internet kullanıcısı var, ABD’de ise 311 milyon. Çin’in 975 milyon akıllı telefon kullanıcısı var, ABD’de 276 milyon…
- Yüksek teknoloji eğitimi: 2016 yılında Çin, eğitim sistemleri farklı olsa da 4,7 milyon öğrenciyi STEM (fen, teknoloji, mühendislik ve matematik) kısımlarından mezun etti. ABD’de tıpkı yıl için sayı 330 bin.
- Dünya iktisadı üzerindeki tesiri açısından Çin, 2020 yılında mal ihracatının yüzde 14,7’sini, ABD ise yüzde 8,1’ini gerçekleştirdi. Geçen yılın birinci dokuz ayında Çin, 90 milyar dolarlık direkt yabancı yatırım çekti, ABD ise 66 milyar dolar…
ŞAYET YUAN HÜR DALGALANIRSA, DOLAR YÜKÜNÜN YARISINI KAYBEDEBİLİR…
Ancak, Harvard Üniversitesi profesörü Kenneth Rogoff, farklı bir bakış açısıyla doların hakimiyetinin göründüğünden daha kırılgan olabileceğini, zira Çin’in döviz kuru rejiminde gerçekleşmesi beklenen değişikliklerin memleketler arası para tertibinde değerli bir değişimi tetikleyebileceğini vurguluyor.
Rogoff, The Guardian gazetesindeki makalesinde, Çin’in önünde sonunda Yuan’ın dolara karşı çok daha serbestçe dalgalanmasına müsaade verecekleri çağdaş bir enflasyon hedeflemesi rejimine geçeceğini ve bu olduğunda, Asya’nın birçoklarının Çin’i takip edeceğini vurguluyor. Bu türlü bir durumda, şu anda dünya GSYİH’sının kabaca üçte ikisi için çıpa para ünitesi olan dolar, sistemdeki yükünün neredeyse yarısını kaybedebilir.
Rogoff’a nazaran, Çin iktisadının büyüklüğü daha esnek bir Çin para ünitesi için gerekçeyi giderek daha zorlayıcı hale getiriyor.
Rogoff’a nazaran, Çin’in merkez bankasının dijital para ünitesi (CBDC) geliştirmede öbür büyük merkez bankalarının çok ilerisinde olması da bilhassa Çin’in para ünitesi bloğuna yönelen ülkelerde Yuan’ın milletlerarası kullanımını kolaylaştıracak.
HİNDİSTAN VE JAPONYA KENDİ YOLLARINA GİTSE DE…
Rogoff, özetle şöyle diyor:
“Diğer Asya ülkeleri hakikaten Çin’i takip edecek mi? ABD, mümkün olduğu kadar çok iktisadın doların etrafında dönmesini sağlamak için mutlaka çok kuvvetli bir savaş verecek. Tıpkı ABD’nin 19. yüzyılın sonunda dünyanın en büyük ticaret ülkesi olarak İngiltere’yi gölgede bırakması üzere, Çin de uzun vakit evvel Amerika’yı tıpkı ölçüde geride bıraktı.
Doğru, Japonya ve Hindistan kendi yollarına gidebilirler. Fakat Çin, Yuanı daha esnek hale getirirse, muhtemelen en azından döviz rezervlerinde para ünitesine dolarla karşılaştırılabilir bir yük vereceklerdir.
Bu, Çin para ünitesinin bir gecede global para ünitesi olacağı manasına gelmez. Bir baskın para ünitesinden başkasına geçiş uzun vakit alabilir.”
STIGLITZ: ÇİN’İN EKONOMİK OLARAK ABD’Yİ GERİDE BIRAKMASI KAÇINILMAZ
Akademik manada dünyanın en âlâ ekonomistlerinden biri olan, Nobel ödüllü, Columbia Üniversitesi profesörü Joseph Stiglitz, her alanda mevzi kaybeden ABD’nin şayet bu savaşı kazanacaksa yapması gereken çok iş olduğunu tabir ediyor.
Stiglitz, Project Syndicate’e yazdığı Temmuz ayındaki makalesinde, hangi resmi gösterge kullanılırsa kullanılsın, Çin’in ekonomik olarak ABD’yi geride bırakmasının kaçınılmaz olduğunu vurguluyor ve “Nüfusu Amerika’nınkinden yalnızca dört kat fazla değil; iktisadı de yıllardır üç kat daha süratli büyüyor, 2015’te satın alma gücü paritesi açısından ABD’yi çoktan geride bıraktı” diyor.
“Savaş” halindeki ABD’nin bir stratejiye gereksinimi olduğunu ve yeni bir büyük güç yarışını tek başına kazanamayacağını: dostlara gereksinimi olduğunu lisana getiren Stiglitz, şöyle devam ediyor:
“ABD’nin doğal müttefikleri Avrupa ve dünyadaki öbür gelişmiş demokrasilerdir. Lakin Trump, bu ülkeleri yabancılaştırmak için elinden gelen her şeyi yaptı. Üstelik ABD, kritik kaynaklara erişimi teminat altına almak için dünyanın gelişmekte olan ülkelerinde ve gelişmekte olan pazarlarında milyarlarca insanın kalbini ve aklını kazanmalıdır. Dünyanın gözüne girmek isteyen ABD, kaybettiği çok şeyi telafi etmek zorunda kalacak. Öteki ülkeleri sömürme konusundaki uzun tarihi ve Trump’ın ustalıkla ve alaycı bir biçimde kanalize ettiği bir güç olan derinlere kök salmış ırkçılığı da yardımcı olmuyor.”
BORÇ KRİZLERİNE KATKIDA BULUNUYOR VE ÇEKTİKLERİ ACIYA KARŞI AHLAKSIZ BİR KAYITSIZLIK İÇİNDE
Stiglitz, ABD’nin ve gelişmiş Batı’nın sera gazı emisyonları konusunda açık orta en büyüğü olmasına karşın, güçlü dünyanın neden olduğu iklim krizinin tesirleriyle başa çıkma konusunda fakir ülkelere yardım etmekte yetersiz vaatlerini bile yerine getiremediğini tabir ederek, “Bunun yerine, ABD bankaları birçok ülkede baş gösteren borç krizlerine katkıda bulunuyor ve çoklukla ortaya çıkan acıya karşı ahlaksız bir kayıtsızlık içinde” diyor.
Yeni soğuk savaştaki cephenin, Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden çok evvel açıldığını vurgulayan Stiglitz, şöyle diyor:
“ABD yeni bir soğuk savaşa girecekse, kazanmak için ne gerektiğini anlasa uygun olur. Soğuk savaşlar nihayetinde cazibe ve iknanın yumuşak gücüyle kazanılır. Doruğa çıkmak için, dünyanın geri kalanını yalnızca eserlerimizi değil, birebir vakitte sattığımız toplumsal, politik ve ekonomik sistemi de satın almaya ikna etmeliyiz. ABD dünyanın en güzel bombardıman uçaklarını ve füze sistemlerini nasıl yapacağını biliyor olabilir lakin bize burada yardımcı olmayacaklar.”
GEÇEN HAFTA NE OLDU?
Geçen hafta ihtiyatlı optimistlik devam etti. ABD’de üç büyük endeks; Dow Jones, S&P 500 ve Nasdaq yükselişle kapandı. Dow Jones, haftalık yüzde 0.86 yükselişle 10 haftanın en yükseğine çıktı ve Nisan’da Ocak ayından bu yana en âlâ ayını geride bıraktı.
Avrupa’da da pay senetleri haftayı karışık bitirdi. Alman DAX endeksi yüzde 0.26 yükselerek haftayı tamamlarken, gösterge niteliğindeki Stoxx 600 endeksi yüzde 0.5 ekside bitirdi.
Yeni bilgilerde Euro bölgesinin birinci çeyrekte “uyuşuk bir oran” olan yüzde 0.1 büyüdüğü, Almanya iktisadının ise sıfır büyüme gösterdiği açıklandı. Almanya’da enflasyon yüzde 7.4’ten Nisan ayında yüzde 7.2’ye düştü. Fransa ve İspanya’da enflasyon hızlandı.
Japonya’da da endeksler 35 haftanın en yükseğine çıktı.
Altın ons başına 1.990 dolarda düzeyinde istikrar kazanırken, petrol fiyatları iki hafta üst üste bedel yitirdi. Batı Teksas petrolünün varili 75 doların altına indi.
BU HAFTA NE OLACAK?
Bu hafta da ağır geçecek. Bilhassa ABD Merkez Bankası (FED) ve Avrupa Merkez Bankası (ECB) toplantılarında faiz ve para siyaseti kararları taraf bulma bakımından belirleyici olacak. ABD’de istihdam dataları açıklanacak. Bir yandan bilançolar takip ediliyor. Brezilya Merkez Bankası’nın faiz kararı ile Euro bölgesinde birtakım ülkelerde enflasyon bilgileri de bekleniyor.